Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz.. Tarayıcınızı güncellemeli veya alternatif bir tarayıcı kullanmalısınız.
İtikâdî mezhebler ya da İnanç mezhebleri; İnançla ilgili konular İslam'da başlangıçta bir fıkıh branşı kabul edilen kelâm, daha sonra ilm-i tevhid olarak adlandırılmıştır. Daha sonraları Fıkıh, âmelî meseleler üzerinde, kelâm ise itîkâdî meseleler üzerinde yoğunlaşmıştır.
İ'tikadî mezheblerin ilgilendikleri konular İnanç mezhebleri, kader, insanın kendi âmelinin yaratıcısı olup olmadığı ve buna bağlı olarak sorumlu tutulup tutulamayacağı, Allah'ın sıfatlarının kendisinin aynısı mı, yoksa ondan farklı mı olduğu, Kur'anın yaratılmış olup olmadığı gibi bu ve benzeri sorulara cevap arama çabalarının sonucu olarak ortaya çıkmış din felsefesiyle ilgili mezheblerdir.Hz.Muhammed(s.a.v)'in zamanından sonraki dönemlerde teolojik tartışmalar ilerlemiş, İslâmî uygulama ve anlayış geliştirmede Kur'an ve Hz.Muhammed(s.a.v)'in sünneti yeterli görülmeyerek kıyas ve içtihad gibi yöntemlerle problemler çözülmeye çalışılmıştır. İslâm toplumunda daha önceleri bir inanç konusu olarak ele alınıp tartışılmamış olan kader konusu, Hicrî birinci yüzyılın son çeyreğinde tartışılmaya başlanmıştır. Bu tartışma ve fikri genişlemenin yanında siyasi sorunların i'tikadî yansımaları i'tikadî mezheblerinin doğumunda önemli rol oynamıştır. Örnek olarak büyük günah işleyenin durumu hususu verilebilir. Ortaya çıkan siyasi mezhebler farklı i'tikadî temellere dayanmış, Ehl-i Sünnet içinde de çeşitli i'tikad mezhebleri meydana gelmiştir.
Şîʿa-i Ulâ – Ehl-i Sünnet'ten oldukları kabul edilen i'tikadî mezhebler Ehl-i Sünnet, Selefîyye, Eş'ârîyye, ve Mâtûrîdîyye • Selefîyye • Eş'ârîyye • Mâtûrîdîyye
Mürcie • Sünnî Mürcie • Bid'atçı Mürcie İmâmîyye Şîʿası, Ghulat-i Şîʿa ve Şîʿa-i Bâtın’îyye'ye ait olan inanç mezhebleri Ana maddeler: Cehmiyye, Kaderiyye, Mu'tezile, Müşebbihe, ve Mücessime • Mu'tezile; (İran, Irak, Yemen...) mezhebi Ehl-i sünnet vel cemaat dışında mütalaa edilegelmiş olup bir siyasi mezhep sayılan Şiâ'nın i'tikadî çizgisine yakın olan, akılcı bir i'tikadî mezhebdir. • Cehmiyye; İmam Ebu Hanife tarafından kâfir olarak nitelendirilen "Cehm bin Safvan" isimli bir adamın kurduğu bir fırkadır. Allah hakkında söylenen "Allah her yerdedir." sözünü ilk olarak O başlatmıştır. O halde bu söz ne İmam-ı Azam Ebu Hanife'nin ne İmam Şafiî'nin ne de diğer imamların söyledikleri bir söz değildir. Dolayısıyla "Allah her yerde hazır ve nazırdır." sözü de Cehm bin Safvan'ın başlattığı bu söze dayanmaktadır. • Müşebbihe ve Mücessime; Allah'ı yarattıklarına benzeten veya cisim olarak tasvir edenlerdir. Geçmişlerde kimileri Allah'ın tüysüz bir genç şeklinde bir varlık olduğunu, kimileri O'nun kılları ak ve siyah karışımında olan yaşlı bir adam şeklinde bir varlık olduğunu kimileri de ışık saçan bir nur olduğunu öne sürmüşlerdir ki bunlar İslâm dairesinde addedilmezler. (bkn. Antropomorfizm) • Bunların dışında yine siyasi bir mezheb olan Haricîlik de i'tikadî açıdan diğer mezheplerden ayrılır ve kendine has bir i'tikadî nedenle de siyasi bir mezheb olarak ele alınır. • Kur'an merkezli İslam; Bu düşünceyi savunanlar kurumsallaşma bazında başlı başına bir itikadi mezheb olmasalar da İslami bir inançsal düşünce sistemidirler. Bu sebeple itikadi bir mezheb olarak da kabul edilebilirler. Bu düşüncede olanlar hadislerin, ayetler gibi Allah tarafından konulmuş hükümler olmadığını bu sebeple de hadislerde Kur'an ayetlerinde olduğu gibi, ilâhi bir değer bulunmadığını iddia ederler ya da hadislerin dini hüküm kabul edilseler dahi, Kuran gibi, Allah tarafından korunmadığına inandıklarından Kurân dışındaki tek dini metin olan hadisleri reddederler ve sadece Kur'an'ı İslam'ın ana kaynağı olarak görürler. Mezheblere ve hadis kitaplarına sorgulayıcı ve eleştirel yaklaşırlar.Hz.Muhammed(s.a.v)'e yalnızca Allah'a ait olan sıfatların yakıştırılmasına ve Kur'an'a aykırı veya ek olarak gördükleri dini inanç (bid'at) ve uygulamalara karşı çıkarlar. İslam'ı anlamak için aklı kullanmanın gereğine inanırlar. • İslâm’da i'tikadî mezheblerin sınıflandırılmasıl Selef’îyye (Hanbelîler) • Şeyh’ûl-İslâm İbn-i Teymiyye • Ghulat Selef’îyye • Vahhâbîlik Eş'ârîyye • Bâkıllân’îyye • Gazzâl’îyye • Bâtınî-Eş'ârîlik • Sünnî Tarikât Mâtûridîyye Mürcie • Sünnî Mürcie • Bid'atçı Mürcie • Kerrâm’îyye Cebriyye (Cehmiyye) • Cebriye-i Hâlisa • Cebriye-i Mutavassita Kaderiyye • Cuhen’îyye (Irak Kolu) • Dımeşk’îyye (Şam Kolu) • Mu'tezile • Vâsıl’îyye • Huzeyl’îyye • Nazzâm’îyye • Hâitı’îyye • Bişr’îyye • Mâ’mer’îyye • Muzdâr’îyye • Sumâm’îyye • Hişâm’îyye • Câhiz’ıyye • Hayât’ıyye • Cûbbâ’îyye • Befşem’îyye • Ghulat Mu'tezile • Hâbit’îyye • Hımâr’îyye • Bâtınî-Mu'tezile • Müteşeyyî’ Tarikât Müşebbihe • Hulmân’îyye • Mücessime • Bû’ Müslim’îyye • El-Mukannaʿîyye • Bâbek’îyye • Hattâb’îyye • Bezîg’îyye • Hattâb’îyyet-ûl Mutlâka • Muammer’îyye • Umeyr’îyye • Mufaddal’îyye • Muhammise • Cevâlik’îyye • Rum Abdalları Bâtın’îyye (Meymûn’ûl-Kaddâh) • Karmat’îyye (Hamdân Kârmat) • Türkistan Alevîliği (Nâsır Hûsrev) • Tasavvufî-Bâtınîlik (İbn-i Meymûn) • Anadolu Alevîliği • Alevî Tarikât • İbâh’îyyûn • Arap Aleviliği (Nusayrîler) • Dürzîler (Hâkim bi-EmrʿAllâh) • Haşhaşiler (Hasan Sabbah) • Babâîlik (Baba İlyâs Horasanî) • Kızılbaşlık • Hurûfîlik (Fadl’Allah Yezdânî) • Bektâşîlik (Balım Sultan)
Görüş farklılıkları İ'tikadî mezhebler birbirlerinden Allah'ın zâtı ve sıfatları, ru'yetullah, marifetullah, nübüvvet, nübüvvetin vasıfları, Kuran'ın mahluk olup olmadığı, büyük günah işleyenin durumu, mucize, kerâmet, imamet, hidâyet, irtidad, doğru ve yanlışın tanımı, irade, kesb, kader, kaza, ruh gibi önemli konularda yer yer farklı görüşler ileri sürerler.
Kaynakça Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihi’nde Mezheb Cereyanları, Hilmi Ziyâ Neşriyâtı, Ahmet Sait Tab’ı, 1940. Muhammed Ebû Zehra, İslâm’da Siyâsî ve İ’tikadî Mezhebler Tarihi, Ethem Ruhi Fığlalı ve Osman Eskicioğlu Tercümesi, Yağmur, İstanbul, 1970.
